علم بندان؛ آغاز سوگ حسینی

برافراشته شدن علم های حسینی در جای جای خراسان جنوبی آغازی بر سوز دل ها و همنوایی با کاروان عشاق کربلا است که مردم این استان همه ساله در شب اول محرم با شرکت در مراسم «علم بندان» آماده عزای امام حسین (ع) می شوند.
در این روزها که به پایان ماه ذی الحجه و آغاز ماه محرم نزدیک می شویم، حال و هوای شهرمان نیز ویژه تر شده، داغداران حسینی به ویژه جوانان با برپا کردن چادر و خیمه و سیاه پوش کردن تکایا، مساجد، حسینیه ها و امامزادگان به استقبال ماه پیروزی خون بر شمشیر می روند. شهرهای استان رنگ و بوی غم به خود گرفته و گویی نجوای غم بار همچون «باز این چه شورش است که در خلق عالم است، باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» که به زبان نیامده اما بر دلهای داغدار محبان اباعبدا… الحسین(ع) می گذرد و در و دیوار شهرها نیز پاسخ گوی دل این محبان و داغداران است.
« علم » از مهم‌ ترین و اصیل‌ ترین علائم عزاداری در خراسان جنوبی است و مردم برای آن احترام زیادی قائل هستند به طوری که وقتی علم‌ ها را می ‌بندند انگار که دوباره با آن جان می ‌گیرند و هرگز به علم پشت نمی ‌کنند.
علم بندان؛ آیینی کهن در قهستان
مراسم علم بندان در شهر قهستان شهرستان درمیان با آیین ویژه تری برگزار می شود. در این شهر مراسم علم بندان در روز چهارم محرم‌ الحرام برگزار و اهالی علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می کنند.
در این شهر هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار(ع) نامگذاری و برپا می‌‌شود و به این ترتیب ۱۲ علم به نام ۱۲ امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا(س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با حضور سادات با پارچه‌ هایی به رنگ های مختلف پوشانده می ‌شود.
مردم محل برای برطرف شدن گرفتاری ها و مشکلات شان پارچه هایی البته نو نذر علم ها می کنند که این پارچه ها با نظم و رنگ بندی خاصی توسط سادات و بزرگان بر روی علم‌ها بسته می‌شود و با برافراشته شدن علم‌ها، اسپند دود می کنند، یک نفر چاووشی می خواند و دیگران صلوات می فرستند و همزمان مراسم سینه زنی و عزاداری امام حسین(ع) هم آغاز می شود.
در شهر قهستان علم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده به ارث می رسد و هرکدام از علم‌ ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم‌گردان موروثی نیز هست.
در این شهر نگهداری طوق بالای علم در تمام سال بر عهده علم ‌گردان است، علم‌ گردان در زمان مراسم، حراست و مواظبت از علم را برعهده دارد و به اعتقاد اهالی اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد، صاحب علم باید قربانی کند در غیر این صورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در سال رخ می‌دهد.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم گردانان علم‌ها را در کوچه ها و خیابان های شهر می ‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می ‌دهند.
به اذعان اهالی این شهر آمدن علم‌ها به درب منزل بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن است، بنابراین اهالی مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کنند.
در این منطقه هر علم‌ گردان برای خود یک جارچی یا همراه استخدام می ‌کند که وظیفه جارچی همراهی با علم‌ گردان و جمع‌ آوری نذوراتی است که مردم به علم ‌گردانان اهدا می‌ کنند و در پایان مراسم نذورات جمع ‌آوری شده بین علم‌ گردان و جارچی تقسیم و یا برای ساخت اماکن مذهبی هزینه می‌‌شود.
قدمت ۶۰۰ ساله علمداری در خراسان جنوبی
یکی از کارشناسان مذهبی خراسان جنوبی در گفت و گو با ایرنا گفت: مراسم علم بندان یا عقد علم در برخی مناطق استان در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه انجام می شود که نشانه آغاز مراسم ماه محرم است و در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می شود و دلیل آن را ورود اهل بیت(ع) به کربلا ذکر می کنند.
حجت الاسلام علی محمدزاده افزود: مراسم علم بندان در بیرجند نوعی استقبال از ماه محرم است و به عبارت دیگر اول محرم همه جا سیاه پوش شده و ورود ماه محرم به مردم اعلام می‌شود.
وی عنوان کرد: طبق شواهد تاریخی سابقه این مراسم در خراسان جنوبی به حدود ۶۰۰ سال قبل بر می گردد و در گذشته در شهر بیرجند علمداران در محل هیئت حسینی علم‌ها را می‌بستند و به طرف هیئت فاطمیه حرکت داده می‌شد، همچنین افرادی در گذشته وقف هایی برای مراسم علم گردان در استان انجام داده اند.
این کارشناس مذهبی اظهار داشت: در واقعه کربلا حضرت ابوالفضل(ع) علمدار سپاه امام حسین(ع) بود و شجاعانه ایستاد تا مرکزیت سپاه از بین نرود به همین خاطر وقتی نام علمدار می آید مردم عاشق اهل بیت یاد رشادت های آن حضرت می افتند.
در خراسان جنوبی از عصر روز آخر ذی الحجه نوای روضه در کوچه پس کوچه های شهر و روستا می پیچد و ایستگاه های صلواتی در فصل سرد با نوشیدنی های داغ و در فصل گرما با شربت گلوی عزاداران را تر می کنند.این استان با آغاز دهه اول محرم یکپارچه حال و هوای عاشورایی به خود گرفته و مراسم عزاداری با آداب و رسوم ویژه همه ‌ساله باشکوه‌تر از قبل برگزار می‌شود.
مراسم علم بندان یکی از مراسم سنتی عزاداری در خراسان جنوبی است که به شماره ۶۲۷ در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.