وبسایت روزنامه امروز خراسان جنوبی
با وجود بحران آبی شدید در ایران، برخی معتقدند که باید تولید محصولات آب بر به ویژه محصولات استراتژیک را در کشور متوقف کرد. برخی دیگر حل مشکل را در بهینه کردن مصرف آب می دانند. این گزارش به بررسی اختلاف نظر این دو دیدگاه پرداخته است.
نگارنده با تمرکز بر بحران و جنگ آبی در ایران، بر موضوع تولید محصولات استراتژیک با شرایط فعلی تمرکز کرده است. در رهگذر تولید این مصاحبه با چندین کارشناس و مسئول مصاحبه شده است.
بخشی از این گزارش پیش روی شماست:
“….عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی معتقد است: در ایران ۱۸ میلیون هکتار زمین زراعی و باغی وجود دارد که از این میزان حدود هشت میلیون هکتار آبی و ۱۰ میلیون هکتار دیم کشت می‌شود، اما دستیابی به تولید محصولات استراتژیک در شرایطی که بحران کم‌آبی به بالاترین میانگین خود رسیده، به‌عنوان یک ضرورت باید در وزارت جهاد کشاورزی اجرایی شود. عباس پاپی‌زاده بالنگان می‌افزاید: تجربه خودکفایی گندم به‌ویژه در دولت گذشته نشان داد تولید به‌شدت متکی بر میانگین بارش‌ها است و در صورت بروز خشکسالی نمی‌تواند ساری و جاری باشد. با این وجود، به‌نظر می‌رسد به جای وابستگی به واردات باید با اجرای الگوی کشت، مدیریت بهینه منابع آب و استفاده از روش‌های نوین آبیاری…”
متن کامل گزارش:
فاطمه مهردادیان
تولید محصولات استراتژیک در حالی جزو ضرورت‌های اقتصاد مقاومتی و خوداتکایی قرار دارد که بی‌آبی و وضعیت آن در شرایط خطرناکی قرار دارد.
روزنامه واشنگتن‌پست در گزارشی اعلام کرد ایران در بین ۲۴ کشوری قرار گرفته که وضعیت آب در آنها خطرناک بوده و با گذشت بیش از یک سال کارشناسان جهانی اعلام می‌کنند که در آینده‌ای نزدیک بحران آب تبدیل به جنگی برای آب خواهد شد. در این شرایط تولید محصولات استراتژیک از قبیل گندم، برنج، دانه‌های روغنی، پنبه و محصولات زراعی چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟
با وجود آنکه زنگ خطر بحران آب سال‌ها است که در ایران به صدا درآمده و در سال‌های گذشته پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌ها خبر از وقوع جنگ آب می‌داد، الان می‌توان گفت درست وسط میدان این جنگ قرار گرفته‌ایم. تالاب‌ها و دریاچه‌هایی که یکی پس از دیگری خشک شده و از بین می‌روند و افت ۲۲ سانتی‌متری سطح اکولوژیک دریاچه ارومیه، اثباتی بر همین ادعاست.
بر اساس گزارش‌های سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) مصرف آب در بخش کشاورزی ایران ۲۲ درصد بیشتر از متوسط مصرف جهانی است. طبق این گزارش، میزان تولید محصول کشاورزی به ازای مصرف هر مترمکعب حدود ۲٫۵ کیلوگرم است، در حالی که در ایران این مقدار یک کیلوگرم برآورد شده و تولید ناخالص ملی نیز که ۲۰ تا ۴۰ سنت به ازای مصرف یک مترمکعب آب در بخش کشاورزی برآورد شده، در مقیاس متوسط جهانی یک تا دو دلار ارزیابی شده است.
تولید محصولات استراتژیک به هر قیمتی!
گندم یکی از محصولات استراتژیک همه کشورها شمرده می‌شود که دستیابی به تولید پایدار یکی از مؤلفه‌های امنیت غذایی محسوب می‌شود. ایران سالانه نیازمند ۱۲ تا ۱۴ میلیون تن گندم است که طی سال‌های اخیر توانسته با تمرکز و تولید زراعی و آبی، به تولید حدود ۱۲ میلیون تن دست پیدا کند.
با این حال، برخی فعالان حوزه کشاورزی نظیر عیسی کلانتری، وزیر ۱۲ ساله حوزه تولید ادعا می‌کند که کشاورزی در ایران به هر قیمتی اشتباه است و باید طرح نکاشت را در برخی مناطق ایران استقرار داد. هرچند که حل این صورت مسئله، از طرف محدود کردن کشاورزی نیست، بلکه از سمت بهینه کردن مصرف آب و افزایش بهره وری تولید محصول در هر هکتار است. اصلاح شیوه های آبیاری، استفاده از بذر اصلاح شده و غنی کردن خاک راه های امتحان پس داده برای افزایش تولید گندم است.
برداشت بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی که تشکیل آن هزاران بلکه میلیون‌ها سال به طول می‌انجامد و تلف کردن آب در مصارف خانگی، شهری و صنعتی امروز تبدیل به یک دغدغه جدی برای فعالان حوزه کشاورزی و آبی شده است.
وزیر نیرو آب‌های زیرزمینی را جزو منابع استراتژیک ایران می‌داند که در معرض آسیب جدی قرار گرفته است. حمید چیت‌چیان می‌گوید: وزارت نیرو طبق قانون مسئول کنترل منابع زیرزمینی است و هرساله شاهد پایین‌تر رفتن سطح آب از تولید چاه‌هایی که ۴۰ سال پیش حدود ۵۰ متر پایین‌تر از سطح زمین بوده، اکنون در عمق ۲۵۰ تا ۳۰۰ متری ایستاده‌اند.
برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در دشت مشهد و فرونشست حدود ۱۲۰ سانتی‌متری این دشت، نمونه دیگری از جنگ آبی است که اکنون داخل آن هستیم، اما توجهی بر آن نداریم. افت شش میلیارد مترمکعبی سالانه آب‌های زیرزمینی اصلاً رقم اغراق‌شده‌ای نیست، وقتی که بدانیم با وجود ظرفیت بارش ۴۰۰ میلیارد مترمکعبی تنها ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آن استحصال می‌شود!
خشکسالی‌ها ظرفیت بارندگی کشور را کاهش داده و حداکثر به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب رسیده است. با این وجود، ۹۴ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و شاهد هدررفت ۳۰ میلیارد مترمکعب آب سفره‌های زیرزمینی در این بخش هستیم.
تولید محصولات استراتژیک یک ضرورت است
عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی معتقد است: در ایران ۱۸ میلیون هکتار زمین زراعی و باغی وجود دارد که از این میزان حدود هشت میلیون هکتار آبی و ۱۰ میلیون هکتار دیم کشت می‌شود، اما دستیابی به تولید محصولات استراتژیک در شرایطی که بحران کم‌آبی به بالاترین میانگین خود رسیده، به‌عنوان یک ضرورت باید در وزارت جهاد کشاورزی اجرایی شود.
عباس پاپی‌زاده بالنگان می‌افزاید: تجربه خودکفایی گندم به‌ویژه در دولت گذشته نشان داد تولید به‌شدت متکی بر میانگین بارش‌ها است و در صورت بروز خشکسالی نمی‌تواند ساری و جاری باشد. با این وجود، به‌نظر می‌رسد به جای وابستگی به واردات باید با اجرای الگوی کشت، مدیریت بهینه منابع آب و استفاده از روش‌های نوین آبیاری حجم تولید محصولات استراتژیک نظیر گندم در کشور را در حد استانداردی قرار داد.
وی خاطرنشان می‌کند: خودکفایی در تولید گندم زمانی اهمیت دارد که ایران در شرایط سیاسی متفاوتی در خاورمیانه قرار دارد و با توجه به آنکه قوت غالب ملت برنج و نان به‌شمار می‌رود، نباید وابستگی قابل توجهی به خارج داشته باشد، اما این مسئله باعث نمی‌شود که تولید محصولات زراعی استراتژیک نظیر گندم و برنج بدون توجه به اولویت‌های کم‌آبی در دستور کار قرار گیرد.
این نماینده مجلس نهم تصریح می کند: هدررفت بالای آب در حوزه کشاورزی به‌گونه‌ای است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد و نمی‌توان گفت تنها با اجرای آبیاری تحت فشار، همه قدم‌های کنترل آب برداشته شده است؛ بلکه نیازمند برنامه‌های ترویجی و آموزشی و فرهنگ‌سازی تک‌تک کشاورزان است که باید توسط کارشناسان حوزه کشاورزی اجرایی شود.
کنجد به جای گوجه‌فرنگی در جنوب
حجم آب‌هایی که بی‌ضابطه در ایران از بین می‌رود، تنها محدود به منابع آبی حوزه کشاورزی نیست. ۳۲ تا ۳۳ میلیارد مترمکعب آب قابل استحصال به گفته نماینده سابق عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی در مرزهای کشور از بین می‌رود. ۱۲ میلیارد مترمکعب آب شیرین از ایران وارد عراق و ترکیه شده و مابقی آب‌ها که حجمی بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب را شامل می‌شود، از انشعابات رودهای جنوب، کرخه و جراحی به خلیج فارس ریخته و بدون استفاده شور می‌شود.
از سوی دیگر، خشک شدن رود هیرمند به‌علت مبادلات سیاسی ایران و افغانستان و خشک شدن تالاب‌های سیستان و بلوچستان به‌علت تأسیس یک سد در افغانستان، نشان‌دهنده ضرورت کنترل منابع آبی در سطح کلان کشور است.
سعید مدرسی، کارشناس کشاورزی می‌گوید: عدم آشنایی کشاورزان با الگوی کشت باعث شد ضرر و زیان هنگفتی از محل تولید بسیاری از محصولات کشاورزی به‌ویژه صیفی‌جات به منابع آبی وارد شده و ضررهای مالی قابل توجهی به کشاورزان خطه جنوب وارد شود که نشان‌دهنده عدم توجه به الگوی کشت در حوزه کشاورزی است.
سعید مدرسی ادامه می‌دهد: هرساله کشاورزان جنوب کشور با مازاد تولید حجم قابل توجهی گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز و هندوانه روبه‌رو می‌شوند که قیمت صادراتی آنها با قیمت عرضه داخل در کشور هیچ تفاوتی ندارد و این نشان‌دهنده عدم وجود برنامه‌ریزی در داخل کشور است. لفت و لیسی که در حوزه مصرف آب، سخاوتمندانه به‌علت بی‌توجهی در بخش کشاورزی رخ داده است، باعث شده سطح زیر کشت گوجه‌فرنگی در استان هرمزگان بارها مرتع دام‌های سبک و سنگین قرار گیرد و سیب‌زمینی‌های تولیدشده امحاء شوند، چرا که برنامه‌ریزی مشخصی برای تولید وجود ندارد.
مدرسی تأکید می‌کند: در برنامه ششم توسعه، حجم تولید محصولات صیفی از جمله گوجه‌فرنگی در استان هرمزگان به نصف تقلیل پیدا خواهد کرد و جایگزین آن، کنجد خواهد شد که کم‌آب‌بر بوده و کمتر منابع آبی استان را تهدید می‌کند. این کارشناس یادآور می‌شود: حذف کشت محصولات کشاورزی در استان‌های کم‌آب نمی‌تواند بدون جایگزین دنبال شود؛ چرا که ایجاد شغل برای کشاورزانی که دست از کار کشاورزی کشیده‌اند، نیازمند سرمایه فراوان و رایزنی‌های چندساله است.
خطر صافولای عربستانی، زنگ هشدار وابستگی بود
وابستگی کشور به دانه‌های روغنی در ارقامی حدود ۹۰ درصد با صرف میلیاردها دلار هزینه واقعیت انکارناپذیری است که به‌ویژه در ایام اخیر بار دیگر توجه کارشناسان اقتصادی را به خود معطوف کرد. دانه‌های روغنی یکی از مهم‌ترین کالاهای کشاورزی است که در صدر فهرست واردات ایران از بازارهای بین‌المللی قرار دارد و تاکنون همه سناریوهایی که دولت‌ها برای تولید داشته‌اند، با شکست روبه‌رو شده است. کارشناس دانه‌های روغنی می‌گوید: میزان قیمت خرید تضمینی دانه کلزا یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأثیرگذار به کشت این دانه است. هرچند طی دو سال گذشته به تبع نوسان قیمت نفت، قیمت دانه‌های روغنی نیز سیر نزولی و صنعت تمایل بیشتری به واردات این نوع دانه پیدا کرد.
مهدی حریری‌مهر می‌افزاید: از سوی دیگر، کیفیت دانه‌های روغنی فعلی در داخل کشور چندان با میزان مورد نیاز صنعت داخلی هم‌خوانی ندارد و صنایع تمایل خود را برای خرید دانه‌های روغنی از بازارهای بین‌المللی حفظ کردند. با این وجود، این دانه نتوانسته در شرایط کم‌آبی فعلی ایران، به عنوان برگ برنده کشاورزان قرار گیرد و کمتر مورد توجه بوده است. وی خاطرنشان می‌کند: مناقشات اخیر ایران و عربستان به‌ویژه باعث توجه دولتمردان به نفوذ شرکت صافولای عربستانی در داخل بازارهای کشور شد و یک بار دیگر این واقعیت را گوشزد کرد که وابستگی بیش از ۹۰ درصدی دانه‌های روغنی و نفوذ سرمایه‌گذار عربستانی با ضریب بالای ۴۰ درصد تا چه اندازه می‌تواند بازار داخلی را آسیب‌پذیر کند.
حریری‌مهر تصریح می‌کند: از یک‌سو منابع آبی داخلی به‌گونه‌ای نیست که بتوان برای آن برنامه‌ریزی کرد و از سوی دیگر به‌نظر می‌رسد باید سبد تولید محصولات کشاورزی به‌گونه‌ای هدایت شود که ضمن حفظ ارزش افزوده، منابع آبی داخلی را تهدید نکند.
کم‌آبی فقط متوجه بخش کشاورزی نیست
هرچند کارشناسان کشاورزی در ایران و دنیا اعلام کرده‌اند که جنگ آب در ایران قطعی است، اما بسیاری از کارشناسان منصف معتقدند گناه مصرف بی‌رویه آب نباید فقط به گردن کشاورزی بیفتد و پدیده خشکسالی در ایران، پدیده‌ای نیست که یک‌باره گریبانگیر این کشور شده باشد.
حسین آقاخانی، استاد دانشگاه معتقد است: تکنولوژی سدسازی، حفر چاه‌های عمیق، استفاده از پمپ و راه‌های انتقال آب نیازهای جدیدی برای آب کشور است که باید به آن توجه کرد.
وی تأکید می‌کند: شعار خودکفایی در کشاورزی را زمانی باید فریاد زد که وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه و همچنین وزیر جهاد کشاورزی تسلط بر منابع آبی ایران و کنترل منابع زیرزمینی را با اجماع بر الگوی کشت و تولید مکانیزه و مدرن در دستور کار خود قرار داده باشند.